LIJST VAN HELDENAREN DIE DIENDEN IN HET LEGER VAN NAPOLEON

door Jacques Rutten;  

(NB er zitten nog wat onzekerheden in onderstaande lijst. U ziet een foutje? Dan graag een seintje.)[het stuk is ook nog niet af]

tekst in blauw geeft links aan naar onderliggende bladzijden

In 1982 is er eveneens een artikel verschenen m.b.t. conscrits in Helden. Het artikel is geschreven door  H.P.C. Driesen in het Genealogisch tijdschrift van het L.G.O.G. op de bladen 82-83/93

Inleiding [klad]

Welke Heldenaren hebben gediend in de legers van Napoleon? Niemand weet het precies. Er is heel weinig over geschreven. Er zijn heel wat algemene werken over de dienstplicht in de tijd van Napoleon, maar geen publicaties over de dienstplichtigen uit Helden. Het enige mij bekende werk, waarin dit  onderwerp ruim aan de orde komt, is het boek van Jan Derix en Sjef Verlinden “Ten Oorlog voor Napoleon”. Het brengt het verhaal van de “conscrits” - d.w.z. de dienstplichtigen - van het hele kanton Horst, waar Helden deel van uitmaakte. Een zeer interessant boek.

Het boek van Derix en Verlinden verscheen in 1983, bijna dertig jaar geleden. Zij hebben vooral onderzoek gedaan in het archief van het Franse leger in Vincennes en daar zeer veel zaken ontdekt, die in lokale bronnen niet zijn terug te vinden. Daarnaast hebben ze zich ook gericht op gemeentelijke archieven en op die van het kanton Horst.

In hun boek zijn per gemeente lijsten opgenomen van de mannen die in het leger van Napoleon dienden, vaak met bijzonderheden als het legeronderdeel waarin ze dienden, en de stad of het land waar ze het leven lieten. Deze gegevens zijn grotendeels gebaseerd op de regimentsboeken die ze in Vincennes hebben geraadpleegd.

In de lijst voor Helden vinden we liefst zeventig namen. Voor een dorp van zo’n 2000 inwoners behoorlijk veel. Toch is die lijst allerminst volledig. In het archief van de gemeente Helden bevinden zich twee bestanden die nog heel wat extra namen en informatie opleveren. Het zijn het brievenboek van de maire (burgemeester) uit de Franse tijd, inv nrs 444 t/m 447, en het militieregister van 1815, inv nr 1955.

In het militieregister van 1815 staan alle namen van mannen die eventueel zouden kunnen worden opgeroepen voor de nationale militie. Alle mannen die van 1780 tot/met 1796 zijn geboren staan in de lijst vermeld, tenminste als ze nog in leven zijn, of als men denkt dat ze misschien nog leven. Mannen van wie men zeker wist dat ze waren overleden, zijn (meestal) niet in de lijst opgenomen. Deze militielijst werd afgesloten op 1 juli 1815.

Bij heel wat namen in de lijst staat de vermelding “n’est pas revenu du service français”, niet teruggekeerd uit Franse legerdienst. Het gaat dus om mannen die dienden in het leger van Napoleon en die op 1 juli 1815 nog niet waren teruggekeerd, nadat Napoleon eind maart 1814 verslagen was. Het betreft jongelui die bijna zeker tijdens hun dienttijd zijn omgekomen, of vermist werden. Enkele van die vermisten vinden we later toch nog in Helden terug; de meesten echter zijn achtergebleven op één van de vele slagvelden of in een militair hospitaal, ver van huis.

Door alle namen na te gaan in het overlijdtsregister van Helden heb ik enkele van die vermisten die later toch nog thuis komen kunnen achterhalen. (zie b.v. nr        )

Als de namen van achterblijvers niet in het Heldense overlijdtsregister voorkomen, neem ik aan dat ze tijdens hun diensttijd zijn omgekomen. Natuurlijk is deze aanname niet onfeilbaar. De mogelijkheid bestaat b.v. dat iemand na 1 juli 1815 terugkeerde en later naar een andere gemeente verhuisde.

De meeste namen op deze militielijst van mannen die niet terugkeerden, vinden we ook bij Derix-Verlinden, maar we kunnen er ook heel wat namen aan hun lijst “soldaten voor Napoleon” toevoegen.

Het brievenboek van maire Hendrix is ook een ware bron van informatie over de conscriptie. Heel wat correspondentie had met de dienstplicht te maken. Vaak gaat het over deserteurs of over dienstweigeraars of over jongelui die eigenlijk onmisbaar zijn voor hun ouders. Ook schrijft hij soms om te vragen waar een bepaalde soldaat zich bevindt. Die laatste brieven komen er op vraag van de ongeruste ouders die bij de maire aankloppen voor hulp. Ook het brievenboek geeft een ruime aanvulling op de namenlijst die we kennen van Derix-Verlinden.

De nieuwe bronnen leveren dus heel wat nieuwe gegevens op. Toch blijft de zoektocht per definitie ook een “Unvollendete”. De twee bestanden die onderzocht zijn geven aanvulling, geen voltooiing. We kunnen nog steeds  niet zeggen dat we precies weten wie in Franse dienst ging en wie niet. Waarschijnlijk kan zelfs een uitgebreid onderzoek in de legerarchieven van Vincennes daarin geen volledigheid brengen.  Al zou dat natuurlijk een prachtig onderzoek kunnen zijn.

Er blijven dus veel onzekerheden. Sommige Heldenaren zijn, gezien het jaar waarin ze moesten loten, heel waarschijnlijk in Franse legerdienst geweest. Dat geldt vooral voor de mannen die tussen 1787 en 1794 werden geboren. Anderen die in de jaren 1779 t/m 1785 geboren zijn, hadden veel meer kans dat ze niet hoefden op te komen.

Ook het nummer dat iemand lootte brengt geen duidelijkheid. Een laag nummer betekende dat je meteen naar Aken kon afmarcheren. Dat was de hoofdstad van het Département de la Roer waar alle recruten zich moesten melden. Maar naarmate meer soldaten nodig waren werd het nummer opgetrokken, waarbij vaak eerdere jaren ook werden “meegenomen”. Zo zagen mannen die  al jaren leefden in de “zekerheid” dat ze niet in dienst hoefden omdat ze zich hadden vrij geloot, toch nog opgeroepen. Soms hebben ze zich, zeker als ze zijn van vrijstelling, ver van huis gevestigd, als herder in Vlaanderen, als koperslager in Hannover. Eén van hen, Jacques Willems, heeft zich zelfs als vrijwilliger aangemeld om te dienen als remplaçant. Als hij voor eigen nummer wordt opgeroepen kan hij natuurlijk niet verschijnen en is dus réfractair (dienstweigeraar).

Wie afgekeurd werd hoefde uiteraard niet in dienst. Hij moest wel extra belasting afdragen. Jammergenoeg weten we lang niet atijd wie de afgekeurden waren.

Wie zich niet in Aken meldde was ‘réfractaire”, d.w.z. dienstweigeraar. Wie zich wel meldde en naar een kazerne werd begeleid, maar daarna de benen nam, was déserteur. Beide verschijnselen komen heel vaak voor. De overheid zat de réfractaires en de deserteurs fel op de huid. Er werden razzia’s georganiseerd en de douanes in de grensgebieden, zoals Helden, hielden iedereen die verdacht was aan voor paspoortcontrole. In de laatste jaren van de Franse Tijd, als Napoléon steeds meer soldaten nodig heeft, wordt er in Helden felle jacht gemaakt op réfractaires en op deserteurs. 

Ook de ouders van réfractaires en deserteurs werden niet met rust gelaten; ze werden zwaar beboet en als de boete niet betaald werd, dan werden “garnisaires” bij het gezin ondergebracht.  De kosten die dat met zich meebracht waren voor geen enkel Heldens gezin blijvend op te brengen. Zo’n gezin verviel practisch aan de bedelstaf. (zie b.v. de brieven over Pierre Gielen, of over de familie Korsten)

Door de slechte communicatie ontstaan soms dramatische situaties voor de ouders van mannen die wel in dienst waren, maar van wie de overheid stelde dat ze gedeserteerd waren. (voorbeeld Pierre Gielen)

De kern van dit onderzoekje is een vergelijking van de lijst die Derix-Verlinden hebben opgesteld met de twee genoemde bestanden in het archief van de gemeente Helden. (brievenboek en militieregister 1815)

Als startpunt gebruik ik de conscriptielijsten van de gemeente Helden, inv nrs 1940 t/m 1954.  Alle namen die daarop voorkomen neem ik over en verzamel dan zoveel mogelijk gegevens uit de genoemde archieven.

Bij alle namen kom ik op basis van die gegevens tot een conclusie over het al of niet vervuld hebben van de dienstplicht.

Hoe betrouwbaar is die mening?

In de meeste gevallen is de situatie duidelijk. Als Derix-Verlinden iemand in hun lijst opnemen ga ik ervan uit dat die persoon zeker in militaire dienst is geweest. Als maire Hendrix schrijft dat iemand gelegerd was in Potzdam, dan neem ik dat zonder meer voor zeker aan en concludeer dat die persoon in Franse dienst is geweest. Hetzelfde geldt voor personen die in de militielijst van 1815 de vermelding “n’est pas revenu du service français” (niet teruggekeerd uit Franse legerdienst) hebben.  Als ik hun namen niet terugvind in het overlijdts Register van Helden neem ik aan de dat ze in Franse dienst zijn omgekomen.

Toch is er vaak onzekerheid. Ik kies dan voor wat ik het meest waarschijnlijk vind: ofwel “in Franse dienst geweest”, ofwel “niet in Franse dienst geweest”. De onzekerheid geef ik aan door (?). Het vraagteken bij de vermelding “dus in Franse dienst geweest (?)” laat de kans open dat hij misschien toch geen soldaat was. Omgekeerd bij de conclusie “dus niet in Franse dienst geweest (?)”, houdt het vraagteken in dat die man misschien toch soldaat was. Het blijft soms gissen.

Onderstaand vindt u een lijst met alle mannen die worden genoemd in de Heldense conscriptielijsten, met hun gegevens uit de diverse bronnen en met de conclusie waar die gegevens roe leiden. 

De gebruikte bronnen:

• Ten oorlog voor Napoleon. Het boek van Jan Derix en Sjef Verlinden bevat op blz 166, 167 en 168 een lijst van mannen uit Helden die in de legers van Napoleon hebben gediend. Die namen hebben ze grotendeels uit de regimentsboeken die ze in Vincennes hebben geraadpleegd. Ik neem hun bevinding over zonder er eigen onderzoek naar te hebben gedaan.
• De conscriptielijsten die in het archief van de gemeente Helden bewaard worden. Ze geven enige persoonlijke informatie over de mannnen die moesten loten. Zo vinden we er de geboortedatum, de lengte, het beroep en in sommige jaren ook de “Heldense” naam van de conscrit. In de lijst worden deze conscriptielijsten vermeld met de aanduiding AH, gevolgd door het jaar. In het archief van Helden zijn ze te vinden onder de nummers 1940 t/m 1954.
• Het brievenboek van maire Hendrix. In Helden vindbaar onder de nrs 444 t/m 447.
• Het militieregister van het jaar 1815. Dit register bevat de namen van de mannen, geboren na het jaar 1879, die eventueel zullen worden opgeroepen voor de nationale militie. Archiefnr 1955.
• Het militieregister van het jaar 1816. Bij enkele personen geeft dit register wat extra informatie.
• Het overlijdtsregister van de gemeente Helden. Archiefnr 1956.

Dialectnamen:

1.       De maire geeft in de Heldense naam altijd met “…… Jong”. Ik denk dat de praktijk is geweest “Tiske Gommes Zeger” en “Tiske Gommans Wilme Driekes”.

2.       Ik vermoed dat de maire soms een voor de hand liggende naam verzint, die misschien helemaal niet algemeen gebruikt werd. Hij fabriceert de dialectnaam bijna altijd door aan de vadersnaam “Jong” te plakken. Dit is wel een gebruikelijk systeem bij de dialectnamen, maar toch denk ik dat het door de maire ook gebruikt wordt om een naam te fabriceren als hij de dialectnaam niet kent.

De gebruikte afkortingen:

DV : Derks Verlinden, “Ten oorlog voor Napoleon”              

Archief Gemeente Helden:

WAARSCHUWING:

Hierboven heb ik u al verteld dat er in een aantal gevallen toch nog onzekerheid bestaat. Let op (?)

N.B. DV vermeldt: Groenen, Mathieu, 1811. Ik vind deze Mathieu niet in de conscriptielijsten. Misschien moeten we denken aan Jacques Groenen, zn van Mathieu. Zie nr 086; de opmerking over legeronderdeel etc zou dan moeten staan bij nr 087.
 

N.B. het gezin Grommen-Roosen woonde in het huis nu Beekstraat 25

N.B.
Er zijn twee mannen die Guillaume Hendricks heten, nl nr 095 en nr 096. De oudste van de twee is een ruige schelm, die in de buurt van Xanten knecht is bij een oud Heldenaar, Silvester Brummans. Hij krijgt daar ruzie met enkele douaniers en wordt gearresteerd. Hij belandt in het gevang, eerst in Kleef, later in Aken.
Er zijn meerdere brieven van maire Hendrix over de arrestant. Daarbij lijkt het erop dat de maire de twee Guillaumes verwisselt.

Hier volgt een korte samenvatting van alle brieven:
(voor een goed begrip de souspréfet zetelde in Kleef, de préfet die boven hem stond in Aken)
nr 551; 25-10-1809; aan souspr; De Gendarmerie van Xanten heeft Guillaume Hendricks, uit Helden, aangehouden. Was knecht bij Silvester Brummans in Wardt. Men vermoedde dat hij conscrit was. Maar Hendrix schrijft dat hij van de jaargang 1811 is. Guillaume zit nu gevangen in Kleef. Hendrix vraagt dus de vrijlating.
Nr 556; 06-11-1809; aan sspr; stuurt geboortebewijs van Guillaume Hendricks op en vermeldt dat hij nog geen conscrit is. (de maire stuurt dus het geboortebewijs van nr 096!)
De maire denkt duidelijk dat het om Guillaume uit 1791 gaat, nr 095.
Maar de volgende brieven gaan over dezelfde zaak en dus over dezelfde man. En die man is nu Guillaume uit 1787:
Nr 557; 07-11-1809; aan préfet; stuurt “ordre de départ” van Guillaume Hendrix op. is geweldadig geweest
t.o.v. douanebeambten en is naar Aken gebracht. (Dus Guillaume 1787 moest opkomen)
nr 567; 02-12-1809; aan sspr; Stuurt "ordre de départ" van een conscrit op. Die zit namelijk in Aken in het gevang op beschuldiging van geweldpleging tegen de douane. (we hebben dezelfde persoon die ook in brief 7-11-1809 bedoeld werd)
nr 42; 02-05-1810; aan sspr; Antwoord op brief van de souspréfet dd 23-4-1810. In die brief vroeg de souspréfert zich af of Hendrix misschien een familielid had begunstigd. De Maire schrijft nu dat hij geen eigenbelang had bij zijn standpunt ivm Guillaume Hendricks. Deze zat in Aken in de gevangenis (geweld tegen douane) toen hij opgeroepen werd. Hendrix schreef toen een brief aan de prefect (zie 07-11-1809) en dacht dat in Aken alles afgehandeld was toen Guillaume naar Helden kwam en daar vertelde dat hij vrijgesteld was. Guillaume trouwde meteen en maire Hendrix had er geen vermoeden van een nieuwe oproep voor deze Guillaume. Heeft dus niet tegen belang van de staat gehandeld, maar ter goeder trouw geloof geschonken aan het verhaal van Guillaume Hendricks.
Guillaume Hendricks (1787) was dus een bijzonder gehaaide schelm. Hij werd opgeroepen, maar de oproepen werden doorgestuurd naar Aken waar hij in de gevangenis zat. Als hij in Helden terugkeert vertelt hij dat hij vrijstelling kreeg en dus niet meer in dienst hoeft. Om daarna zeker niet meer opgeroepen te worden trouwt hij in alle haasten, op 05-02-1810. Als gehuwde was je namelijk vrijgesteld!
Het probleem ontstond omdat maire Hendrix de twee Guillaumes verwisselde.
Ik weet niet of nakomelingen van Guillaume Hendricks dit onder ogen krijgen. Het lijkt me een prachtige aanvulling op een stukje familiegeschiedenis.
 

*In de eerste jaren werd er niet geloot, maar de conscrits bepaalden onderling wie vrijwillig in dienst zou gaan. Iedereen die daardoor niet hoefde te loten, legde geld bij om de vrijwilligers te belonen. Mathieu ging dus vrijwillig in dienst.
In An IX (1802/1803) moesten de dorpen Helden, Kessel, Baarlo, Bree en Blerick samen twee militairen leveren. Mathieu was een van die twee.
Ook moesten die dorpen samen twee mannen aanwijzen voor “la Réserve”. Van lichting IX werd uit Helden daarvoor Michel Verlinden aangeduid.
 

Samenvatting proces verbaal:
arrestatie Lambert Holtackers, 18-10-1809. Webre, een van de douanes gestationneerd in Kepèl (Panningen), brengt een jongeman op, die hij heeft aangehouden omdat hij zonder paspoort reisde. De arrestant geeft toe deserteur te zijn, op weg naar zijn moeder in Helden. Hij zegt de desertie te betreuren en terug te willen naar zijn korps en vraagt of Hendrix een goed woordje wil doen bij zijn superieuren.
Wordt overgedragen aan de gendarmerie, "pour être conduit envers qui de droit".
N.B. 1. in AH 1956 staat bij deze Lambert vermeld: “in franschen dienst”! Men weet dus niet zeker of Lambert nog leeft of is omgekomen. Deze lijst is afgesloten 12 april 1816 .
NB 2. Men zou bijna denken dat maire Hendrix een vergissing maakt. Lambert is van lichting 1813 en is al deserteur in 1809! Zijn broer Jean is van lichting 1810 en zou dus veel beter bij de data passen. De gegevens van AH 1955 bevestigen echter dat het zeker om Lambert gaat.